اولین دستساختههای بشر ابزارآلاتی بودند که برای شکار و دفاع از خود میساخت. یکجا نشینی بسر به واسطه‌های اشتغال و کشاورزی و دامداری، منجر به این شد که آدمی ساخت محصولاتی متنوع از نظر کارایی و چشمگیر از نظر زیبایی شناختی را آغاز کند.
صنایع دستی ایران، بخشی ارزشمند از تاریخ، سبک زندگی و هویت فرهنگی مردم این سرزمین است. این تنوع شگفت‌انگیز نه‌تنها میراثی برای نسل‌ها محسوب میشود، بلکه در صنعت گردشگری نیز نقشی اساسی دارد. بسیاری از هنرجویان رشته گردشگری هنگام گذراندن آموزش گردشگری عمومی با این حوزه آشنا میشوند و اهمیت اقتصادی و فرهنگی آن را درک می‌کنند.
صنایع دستی ایران چیست؟
صنایع دستی ایران مجموعهی وسیعی از رشتهها و صنایع است که با محوریت هنر، ذوق زیباشناختی و خلاقیت اقوام ایرانی با کاربری در زندگی مردم، تولید گردیده و از قدمتی به تاریخ کهن ایران برخوردار است.
صنایع دستی به محصولاتی اطلاق میگردد که کاملا توسط دست یا دست و ابزار تولید میگردد. استفاده از ابزار مکانیکی، مادامی که کار دت به عنوان مهمترین و اصلیترین عامل تولید باقی بماند بلامانع میباشد.
ویژگیهای اصلی صنایع دستی ایران
به دلیل عدم استفاده از ماشینآلات صنعتی، هر کالای تولیدی در این حیطه با دیگری متفاوت بوده و حاصل تلاش دستان یک هنرمند است.صنایعدستی برخاسته از قدمت فرهنگی و هنری هر خطه و نمادی از آداب و رسوم، سنن، ارزشها و سبک زندگی در آن منطقه است.
برای تولید دستساختههای صنایعدستی نیازی به تکنولوژی پیشرفته و دانش فنی کارشناسان خارجی نبوده و دانش آن به صورت بومی و نسل به نسل منتقل میگردد. یجاد، توسعه و جابهجایی مکان کارگاه (مراکز تولید) آن آسان بوده و انتقال تجربیات و دانش فنی تولید به راحتی صورت میگیرد.
اهمیت صنایع دستی در توسعه گردشگری
صنایع دستی به دلیل داشتن ویژگیهای خاص خود تبدیل به یک هنر-صنعت شده که با سرمایهگذاری اندک و سودآوری فراوان در بازارهای داخلی و خارجی همراه است و قابلیت عرضه به بازارهای جهانی به عنوان یک محصول فرهنگی و هنری دارد لذا به توسعهی صنعت گردشگری و نشر ارزشهای فرهنگی کمک میکند.
انواع صنایع دستی در مناطق مختلف ایران:
- قالی یا فرش: این صنایع دستی در دوره صفویه به اوج خود رسید. که فرش نائین استان یزد، قم، کاشان، ترکمن، کرمان، هریس، تبریز و قالی ساروق استان مرکزی از جمله معروفترین قالیهای ایران میباشد.
- گلیم: از ابریشم، موی بز و پشم گوسفند بافته میشود. مهمترین تفاوت گلیم با فرش در نحوه بافت و اندازه است. گلیم نقشه ندارد و به صورت حسی بافته بافته میشود. و در مناطقی همچون سیرجان کرمان، عنبران اردبیل و هرسین کرمانشاه و اذربایجان بافته میشود.
- نمد: با پشم گوسفند و شتر و کرک بز تولید میشود. نمدمالی در استانهای مازندران، خراسان رضوی، سمنان، چهار محال بختیاری و… رواج دارد.
- ترمه: نوعی پارچه گرانبهای بافته شده از الیاف بسیار لطیف است و داری نقشهای بتهجقه و گلهای شاهعباسی میباشد و در شهرهای یزد، کرمان، کاشان و تهران کارگاههای ترمهبافی وجود دارند.
- پته: نوعی رودوزی روی پارچهای ضخیم و پشمی به نام عریض است. مصارف پتهدوزی شامل رومیزی، سجاده، جلدقرآن، جانماز، پرده و کوسن میباشد.
- سوزن دوزی: از صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان میباشد و از انواع رودوزی ها روی پارچه میباشد.
- سرمه دوزی: دوخت انواع ملیله فلزی روی پارچههای نفیس محکم از جمله ترمه است.
- هنر قلمکاری: نوعی طرحاندازی بر روی پارچه پنبهای مثل کرباس میباشد. در شهرهای دامغان و سمنان و شهر اصفهان تولید میشوند.
- چاپ کلاقهای یا باتیک: یکی از روشهای چاپ بر روی پارچه است. این روش در ایران بیشتر در تبریز و اسکو رواج دارد و از رنگهای گیاهی مانند روناس، پوست انار و زردچوبه است.
- حصیربافی: به معنی بافت رشتههای حاصل از الیاف گیاهی به کمک ابزار ساده دستی است که طی آن محصولات مختلفی مانند زیرانداز، سفره حصیری، انواع سبد و… تولید میشود.
- سفالگری: مرغوب ترین خاک در صنعت سفالگری خاک رس است که به دلیل وجود مقادیر بالای آهن در آن، به رنگ سرخ میباشد. ظروف سفالی درمند گناباد، لالجین همدان، میبد یزد، شهرضای اصفهان، زنوز آذربایجان، کلپورگان سیستان و بلوچستان، جویبار مازندران و سیاهکل گیلان تولید میشود.
- منبت‌کاری یکی از هنرهای سنتی ایران است که به کنده‌کاری و نقش‌پردازی روی چوب گفته میشود. در این هنر، طرح‌های مختلفی مانند گل‌وبوته، حیوانات یا نقوش اسلیمی با ابزارهای خاص روی سطح چوب حک میشوند. منبت‌کاری بیشتر برای تزئین وسایل چوبی مانند درها، مبل‌ها، قاب‌ها و صندوق‌ها به کار می‌رود. منبت‌کاری بیشتر در شهرهای ملایر، گلپایگان، اراک، اصفهان و شیراز رواج دارد. در این میان، ملایر به‌عنوان یکی از مهمترین مراکز منبت‌کاری ایران شناخته میشود و این هنر در فهرست میراث فرهنگی ناملموس این شهر نیز ثبت شده است. همچنین، اصفهان با توجه به پیشینه هنری‌اش، نقش مهمی در گسترش و آموزش این هنر ایفا کرده است.
- خراطی یکی از هنرهای سنتی چوب‌کاری است که در آن با استفاده از دستگاه خراطی، چوب به شکل‌های گرد و متقارن مانند پایه‌میز، نرده، قلیان یا ظروف تزئینی تراشیده میشود. این هنر نیازمند دقت بالا و مهارت در کنترل ابزار در حین چرخش چوب است. خراطی بیشتر در شهرهای لرستان (به‌ویژه خرم‌آباد)، نجف‌آباد، اراک، تبریز و سنندج رواج دارد.
- معرّق چوب یکی از هنرهای تزئینی ایران است که در آن قطعات ریز و رنگارنگ از چوب‌های مختلف، صدف، عاج یا فلز را به شکل پازل در کنار هم قرار می‌دهند تا نقشهای زیبایی مانند گل‌وبوته، پرندگان یا طرح‌های اسلیمی ایجاد شود. این هنر بیشتر در ساخت تابلو، جعبه‌های نفیس، درب‌ها و مبلمان کاربرد دارد. شهرهای اصفهان، شیراز، تهران و تبریز از مراکز مهم معرّق‌کاری در ایران هستند.
- تذهیب یکی از هنرهای اصیل ایرانی است که به تزئین کتاب‌ها، نسخ خطی و آثار هنری با نقوش اسلیمی، ختایی و طلایی گفته میشود. این هنر اغلب با استفاده از رنگهای درخشان و ورق طلا انجام میشود و در گذشته بیشتر برای تزئین قرآن، دیوان‌های شعر و نسخه‌های نفیس به کار می‌رفت. اصفهان، قم، تهران و مشهد از مراکز اصلی پرورش هنرمندان تذهیب‌کار در ایران هستند.
- میناکاری هنری زیبا و درخشان است که در آن نقشهای سنتی با رنگهای لعاب‌دار روی فلزاتی مانند مس، نقره یا طلا طراحی و سپس در کوره پخته میشوند تا تثبیت شوند. این هنر معمولاً برای ساخت بشقاب، گلدان، قاب، زیورآلات و اشیای تزئینی کاربرد دارد. اصفهان مهمترین مرکز میناکاری ایران است و به‌عنوان پایتخت این هنر شناخته میشود.
- خاتم‌کاری یکی از هنرهای ظریف ایرانی است که در آن با کنار هم قرار دادن قطعات بسیار ریز و رنگی از چوب، استخوان، فلز و صدف، نقشهای هندسی منظم روی سطوحی مانند جعبه، میز، قاب آینه و وسایل تزئینی ایجاد میشود. این هنر نیازمند دقت، حوصله و مهارت بالاست و معمولاً روی چوب یا فلز کار میشود. شیراز و اصفهان از مهمترین مراکز خاتم‌کاری در ایران هستند، و آثار نفیس بسیاری از این شهرها به‌جا مانده است.
جمع بندی صنایع دستی ایران
صنایع دستی ایران نه‌تنها نمادی از تاریخ و فرهنگ کهن این سرزمین است، بلکه یکی از پربازده‌ترین بخش‌ها در صنعت گردشگری محسوب میشود. از فرش‌های مشهور جهانی گرفته تا سفال، میناکاری، پته و هنرهای چوبی، هر یک بخشی از هویت ملی ما را روایت می‌کنند. آشنایی با این هنرها در مسیر آموزش تخصصی گردشگری، چه در سطح آموزش گردشگری عمومی و چه برای هنرجویان دیپلم گردشگری، به توسعه دانش و مهارت‌های لازم در این حوزه کمک میکند. در نهایت، تقویت زیرساخت‌ها و آموزش در آموزشگاه گردشگری می‌تواند نقش مهمی در معرفی این هنرها به بازار جهانی و رونق گردشگری فرهنگی داشته باشد.
