تهران علاوه بر جایگاهش به‌عنوان پایتخت ایران و شهری مدرن، گنجینه‌ای از آثار تاریخی ارزشمند را در خود جای داده است. از بازارهای قدیمی مانند بازار تهران و بازار تجریش گرفته تا قلعه‌ها، برج‌های آرامگاهی و کاروانسراهای تاریخی و همچنین موزه‌های متنوعی همچون موزه هنرهای معاصر و موزه جواهرات ملی، همه نشان‌دهنده‌ی هویت فرهنگی و تاریخی پایتخت هستند. این بناها نه تنها یادگاری از معماری و تاریخ کهن ایران محسوب می‌شوند، بلکه مقصدی جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی نیز به شمار می‌آیند. در این مقاله با مهم‌ترین بازارها، قلعه‌ها، برج‌ها و موزه‌های تهران آشنا می‌شویم.
بازارهای تاریخی تهران
- بازار تهران:
بازار تهران به همراه سایر بناهای تاریخی پیرامون خود، مانند مسجد امام و مسجد جامع، از مهم‌ترین مجموعه‌های تاریخی و هنری شهر تهران به شمار می‌رود. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که بازار تهران به دوره شاه تهماسب صفوی تعلق دارد و هم‌زمان با ساخت برج‌ها، باروها و دروازه‌های شهر تهران در حدود سال‌های ۹۳۰ تا ۹۴۸ هجری قمری پایه‌گذاری شده است. از جمله قدیمی‌ترین بخش‌های بازار می‌توان به بازارهای لباف‌ها، کرجی‌دوزها، سراج‌ها و نعلچی‌ها اشاره کرد.
بخش‌های مهم و دیدنی بازار عبارتند از: سردر بازار (در سمت سبزه‌میدان)، بازار امیر، چهار سوق بزرگ، تیمچه‌های حاجب‌الدوله، علاءالدوله، قیصریه و مهدیه. همچنین بخش‌هایی از بازار با مسجد امام، مسجد جامع و سایر بناهای تاریخی در ارتباط است. - بازار بین‌الحرمین:
این بازار در شمال مسجد امام (شاه سابق) و ابتدای بازار سلطانی و غرب مسجد جامع واقع شده است. در گذشته محل فعالیت صحافان و ناشران کتاب بوده، اما امروزه بیشتر به فروش لوازم‌التحریر و کاغذ اختصاص دارد. از بناهای مهم این بازار می‌توان به سقاخانه بین‌الحرمین اشاره کرد که قدمتی دیرینه دارد. - بازار تجریش:
بازار تجریش که از یک سو به میدان تجریش و از سوی دیگر به امامزاده صالح منتهی میشود، یکی از قدیمی‌ترین مراکز خرید شمیران است. این بازار شامل سوق‌های کوچک متعددی است و یک میدان سرپوشیده میوه و تره‌بار نیز در آن وجود دارد که از نظر مکانی بسیار جذاب و دیدنی است. این میدان در اصل محل تکیه تجریش، یکی از کهن‌ترین تکیه‌های تهران، بوده است.
قلعه‌ها و دژهای تاریخی تهران
- آتشکده ری (تپه میل):
این آتشکده که به “تپه میل” معروف است، در کنار جاده تهران–ورامین و بر روی تپه‌ای میان مزارع جو قرار دارد. در زیر آتشکده تونلی وجود دارد که جهت جابجایی آتش استفاده می‌شده و دو طرف تپه را به هم متصل می‌کند. - استودان گبرها:
استودان گبرها یا استخوان‌دان گبرها در شهر ری و دامنه شمالی کوه بی‌بی شهربانو قرار دارد. زرتشتیان در این مکان اجساد مردگان خود را برای خوراک حیوانات قرار می‌دادند، چرا که عناصر چهارگانه (آب، باد، آتش، خاک) را مقدس می‌دانستند و آلودن آنها را جایز نمی‌شمردند. استخوان‌ها پس از جدا شدن گوشت در استودان‌هایی از جنس سنگ، آهک یا گل نگهداری می‌شدند. - برج آرامگاهی شبلی (دماوند):
این برج در شرق شهر دماوند، روی تپه‌ای در میان باغ‌های سرسبز قرار گرفته است. بدنه برج دارای تزیینات آجری زیبا و گنبدی مخروطی‌شکل با هشت ترک است. نمای بالای سردر شامل دو طاقچه افقی، طاق مقرنس‌کاری‌شده و فضای چهارگوشی است که احتمالاً محل نصب کتیبه بوده است. قدمت این برج به بیش از قرن پنجم هجری بازمی‌گردد و می‌توان آن را با معماری سامانیان مقایسه کرد. - برج آرامگاهی طغرل:
برج طغرل یکی از مهم‌ترین برج‌های آرامگاهی ایران است که در دوره سلجوقی ساخته شده. این برج با نمای آجری و محوطه‌ای خورشیدی‌شکل، بر روی سکویی مدور با قطری حدود ۲۱/۲۰ متر و ارتفاعی نزدیک به ۲۰/۵۰ متر بنا شده است. دیوارهای برج ضخامتی در حدود ۲/۸۰ متر دارند. آرامگاه استاد سید محمد محیط طباطبایی نیز در داخل این برج قرار دارد. - برج آرامگاهی علاءالدوله:
این برج منفرد در شمال مسجد جامع ورامین و کنار میدان اصلی شهر قرار دارد. معماری آن ترکیبی از سبک دوره مغول و دوره آق‌قویونلو و قره‌قویونلو است. تاریخ ساخت آن به سال ۶۸۸ هجری قمری (اواخر سلطنت ارغون‌خان) بازمی‌گردد. نسب علاءالدوله طبق برخی متون به امام سجاد (ع) می‌رسد. - برج نقاره‌خانه (یزید):
این برج آجری در منطقه امین‌آباد شهر ری، بر فراز کوه نقاره‌خانه قرار دارد. ارتفاع آن حدود سه متر است و حدود هزار سال پیش توسط بزرگ امید (از شهریاران سلجوقی) ساخته شد. بعدها آرامگاه او شد. سبک معماری این برج با گنبد دوپوش، مشابه استودان‌های دوره ساسانی است و در زمان فخرالدوله (آل بویه) تکمیل شده است. - تپه چال‌تلخان
تپه چال‌تلخان یکی از آثار برجسته دوران ساسانی است که در ۵ کیلومتری جنوب غربی شهر ری قرار دارد. این تپه حاوی بقایای کاخ‌های ساسانی بوده و آثار گچ‌بری، نقوش برجسته، و ستون‌های عظیمی با تزئینات ظریف گچ‌کاری از آن کشف شده است. برخی از مهم‌ترین نمونه‌های این آثار در موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند. یکی از مشهورترین نقش‌ها، تصویری از بهرام و آزاده است که در حال شکار آهو سوار بر شتر دیده می‌شوند؛ در این صحنه، بهرام گوش و پای آهو را با تیر به هم دوخته و آزاده در حال نواختن چنگ است. - دژ گل‌خندان
این قلعه در روستایی به نام گل‌خندان، در محل تلاقی رودخانه‌های رودهن و بومهن و در مسیر جاده آسفالته رودهن واقع شده است. ساختار قلعه با برج‌ها و حصارهایی مشابه قلعه‌های دوران ساسانی و صدر اسلام ساخته شده و درون آن، اتاق‌ها، تالارها و آب‌انبارهایی دیده میشود. - دژ رشکان
دژ تاریخی رشکان با مصالحی شامل لاشه‌سنگ و ساروج ساخته شده و قدمت آن به دوران اشکانی بازمی‌گردد. در گذشته این قلعه به “فخرآباد” نیز معروف بوده که به دلیل انتساب آن به رکن‌الدوله دیلمی، یکی از امرای آل بویه، این نام بر آن نهاده شده است.
برای یادگیری حرفه‌ای‌تر و دریافت مدرک معتبر، می‌توانید در دوره آموزش گردشگری محلی شرکت کنید و یا مسیر حرفه‌ای خود را با دیپلم گردشگری ادامه دهید.
- آتشکده ری (تپه میل):
این آتشکده که به “تپه میل” معروف است، در کنار جاده تهران–ورامین و بر روی تپه‌ای میان مزارع جو قرار دارد. در زیر آتشکده تونلی وجود دارد که جهت جابجایی آتش استفاده می‌شده و دو طرف تپه را به هم متصل می‌کند. - استودان گبرها:
استودان گبرها یا استخوان‌دان گبرها در شهر ری و دامنه شمالی کوه بی‌بی شهربانو قرار دارد. زرتشتیان در این مکان اجساد مردگان خود را برای خوراک حیوانات قرار می‌دادند، چرا که عناصر چهارگانه (آب، باد، آتش، خاک) را مقدس می‌دانستند و آلودن آنها را جایز نمی‌شمردند. استخوان‌ها پس از جدا شدن گوشت در استودان‌هایی از جنس سنگ، آهک یا گل نگهداری می‌شدند. - برج آرامگاهی شبلی (دماوند):
این برج در شرق شهر دماوند، روی تپه‌ای در میان باغ‌های سرسبز قرار گرفته است. بدنه برج دارای تزیینات آجری زیبا و گنبدی مخروطی‌شکل با هشت ترک است. نمای بالای سردر شامل دو طاقچه افقی، طاق مقرنس‌کاری‌شده و فضای چهارگوشی است که احتمالاً محل نصب کتیبه بوده است. قدمت این برج به بیش از قرن پنجم هجری بازمی‌گردد و می‌توان آن را با معماری سامانیان مقایسه کرد. - برج آرامگاهی طغرل:
برج طغرل یکی از مهم‌ترین برج‌های آرامگاهی ایران است که در دوره سلجوقی ساخته شده. این برج با نمای آجری و محوطه‌ای خورشیدی‌شکل، بر روی سکویی مدور با قطری حدود ۲۱/۲۰ متر و ارتفاعی نزدیک به ۲۰/۵۰ متر بنا شده است. دیوارهای برج ضخامتی در حدود ۲/۸۰ متر دارند. آرامگاه استاد سید محمد محیط طباطبایی نیز در داخل این برج قرار دارد. - برج آرامگاهی علاءالدوله:
این برج منفرد در شمال مسجد جامع ورامین و کنار میدان اصلی شهر قرار دارد. معماری آن ترکیبی از سبک دوره مغول و دوره آق‌قویونلو و قره‌قویونلو است. تاریخ ساخت آن به سال ۶۸۸ هجری قمری (اواخر سلطنت ارغون‌خان) بازمی‌گردد. نسب علاءالدوله طبق برخی متون به امام سجاد (ع) می‌رسد. - برج نقاره‌خانه (یزید):
این برج آجری در منطقه امین‌آباد شهر ری، بر فراز کوه نقاره‌خانه قرار دارد. ارتفاع آن حدود سه متر است و حدود هزار سال پیش توسط بزرگ امید (از شهریاران سلجوقی) ساخته شد. بعدها آرامگاه او شد. سبک معماری این برج با گنبد دوپوش، مشابه استودان‌های دوره ساسانی است و در زمان فخرالدوله (آل بویه) تکمیل شده است. - تپه چال‌تلخان
تپه چال‌تلخان یکی از آثار برجسته دوران ساسانی است که در ۵ کیلومتری جنوب غربی شهر ری قرار دارد. این تپه حاوی بقایای کاخ‌های ساسانی بوده و آثار گچ‌بری، نقوش برجسته، و ستون‌های عظیمی با تزئینات ظریف گچ‌کاری از آن کشف شده است. برخی از مهم‌ترین نمونه‌های این آثار در موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند. یکی از مشهورترین نقش‌ها، تصویری از بهرام و آزاده است که در حال شکار آهو سوار بر شتر دیده می‌شوند؛ در این صحنه، بهرام گوش و پای آهو را با تیر به هم دوخته و آزاده در حال نواختن چنگ است. - دژ گل‌خندان
این قلعه در روستایی به نام گل‌خندان، در محل تلاقی رودخانه‌های رودهن و بومهن و در مسیر جاده آسفالته رودهن واقع شده است. ساختار قلعه با برج‌ها و حصارهایی مشابه قلعه‌های دوران ساسانی و صدر اسلام ساخته شده و درون آن، اتاق‌ها، تالارها و آب‌انبارهایی دیده میشود. - دژ رشکان
دژ تاریخی رشکان با مصالحی شامل لاشه‌سنگ و ساروج ساخته شده و قدمت آن به دوران اشکانی بازمی‌گردد. در گذشته این قلعه به “فخرآباد” نیز معروف بوده که به دلیل انتساب آن به رکن‌الدوله دیلمی، یکی از امرای آل بویه، این نام بر آن نهاده شده است. - زندان هارونیه
زندان تاریخی هارونیه در ۱۰ کیلومتری جاده تهران – خراسان قرار دارد. این بنا با سنگ‌های نامنظم تیره‌رنگ و ملات گچ ساخته شده و سقف آن با قوس‌های آجری طراحی شده است. این اثر مربوط به قرن چهارم هجری و از دوره آل بویه به جای مانده است. - قلعه ایرج
قلعه ایرج در نزدیکی روستای جعفرآباد و در شمال شرقی ورامین واقع شده است. این قلعه بزرگ به شکل مستطیل طراحی شده و مصالح اصلی آن خشت و گل است. قلعه ایرج به عنوان یکی از بزرگ‌ترین قلعه‌های خشتی ایران شناخته میشود و از نظر تاریخی و معماری دارای ارزش بالایی است. - قلعه تبرک (کوه نقاره‌خانه)
قلعه تبرک در منطقه امین‌آباد از آثار تاریخی مربوط به قرون اولیه اسلامی و دوران خلافت عباسیان است. این قلعه امروزه به‌طور کامل تخریب شده و تنها برج نقاره‌خانه که بر فراز محل آن قرار دارد، باقی مانده است. به همین دلیل، این محل در حال حاضر به “کوه نقاره‌خانه” شهرت دارد. - قلعه سرخه‌حصار
در دامنه کوه‌های مشرف به بیمارستان سرخه‌حصار، در شرق تهران، قلعه‌ای کوچک با ساختاری قدیمی واقع شده است. این قلعه با اضلاعی به طول حدود ۱۵ متر و دو برج نیمه‌مدور در اضلاع شرقی و جنوبی شناخته میشود. قدمت این بنا به قرون پنجم و ششم هجری، یعنی دوران سلجوقیان، بازمی‌گردد. - گنبد امیر اینانج
گنبد تاریخی امیر اینانج در شهر ری و در دامنه کوه طبرک، پایین‌تر از برج نقاره‌خانه قرار دارد. این گنبد شامل محوطه‌ای وسیع و مدور با قطر حدود ۳۶ متر است. این بنا به حسام‌الدین سنقر اینانج، یکی از شخصیت‌های تاریخی آن دوران، نسبت داده شده است. - مدرسه دارالفنون
مدرسه دارالفنون که در خیابان ناصرخسرو تهران قرار دارد، به‌عنوان نخستین مرکز آموزش علوم و فنون نوین در ایران شناخته میشود. این مدرسه به ابتکار امیرکبیر و در دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار تأسیس شد و می‌توان آن را نخستین دانشگاه مدرن ایران دانست. دارالفنون در روز یکشنبه ۶ دی ۱۲۳۰ هجری شمسی، تنها سیزده روز پیش از قتل امیرکبیر، با حضور ناصرالدین‌شاه، صدراعظم جدید آقاخان نوری، و جمعی از دانشمندان ایرانی و اروپایی افتتاح شد. در آغاز، این مدرسه با ۳۰ شاگرد فعالیت خود را به‌طور رسمی آغاز کرد. در نوشته‌های آن زمان، خارجی‌ها به دارالفنون لقب “دانشگاه ایرانی” داده بودند. - مجلس شورای ملی
نخستین بنای مجلس شورای ملی ایران توسط “میرزا مهدی‌خان شقاقی”، معمار برجسته ایرانی، طراحی شد. این ساختمان با الهام از معماری سنتی ایرانی ساخته شده و در فضای داخلی آن، سقف‌ها با گچ‌بری دستی و مقرنس‌کاری به سبک مدرن تزئین شده‌اند. همچنین، این ساختمان دارای دو اتاق مجهز به سیستم ترجمه هم‌زمان بوده است. - برخی از کاروانسراهای استان تهران
- کاروانسرای خانات
کاروانسرای خانات، بزرگ‌ترین کاروانسرای درون‌شهری تهران، در خیابان صاحب‌جمع (بین میدان شوش و چهارراه مولوی، میدان امین‌السلطان) واقع شده است. این بنا با مساحت تقریبی ۱۰٬۰۰۰ متر مربع و ۵۴ حجره کوچک، در اواخر دوران ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده و اکنون به‌عنوان مرکز تجارت خشکبار مورد استفاده قرار می‌گیرد. - کاروانسرای دیرگچین
این کاروانسرا که در جنوب ورامین واقع شده، از جمله بناهای تاریخی مستحکم و شاخص منطقه است. در منابع مختلف، از آن با نام‌هایی مانند “دژ کردشیر”، “دیرالجص”، “قصرالجص” و “دیرگچین” یاد شده است. بررسی‌ها و مطالعات اولیه پژوهشگران، قدمت این بنا را به دوران ساسانی نسبت می‌دهند. ولی به احتمال زیاد از قدمت بیشتری برخوردار است. - کارونسرای رباط کریم
این کاروانسرا در مسیر تهران- ساوه قرار دارد. ایوان شرقی این کارونسرا به عنوان شاه نشین کاربرد داشته است. کاروانسرای رباط کریم دارای دو کتیبه است روی یکی از آنها تاریخ 1240 ه.ق و نام بانی آن «آقا کمال» حک شده است.
- کاروانسرای عینالرشید
این کاروانسرا در شرق تهران قرار دارد، دارای 22 حجره در چهار گوشه حیاط مرکزی مشاهده میشود.
- کاروانسرای قصر بهرام
این کاروانسرا در ۳ کیلومتری شمال‌شرقی کاروانسرای عینالرشید و در فاصله ۱۵۴ کیلومتری از تهران قرار دارد. بنای آن متعلق به دوران صفویه است و با نام “عباس‌آباد” نیز شناخته میشود. نقشه‌ی معماری این مجموعه به صورت چهار ایوانی طراحی شده است؛ اتاق‌ها گرداگرد حیاط مرکزی و اصطبل‌ها در بخش پشتی قرار گرفته‌اند.
- کاروانسرای دوقلو
کاروانسرای دوقلو در بازار قدیمی تهران قرار دارد و از دو بخش هم‌اندازه تشکیل شده که دلیل نام‌گذاری آن نیز همین ویژگی است. ساخت این بنا به دوران شاه عباس صفوی بازمی‌گردد و با قدمتی حدود ۴۰۰ سال، از بناهای تاریخی ارزشمند شهر ری به شمار می‌آید.
تاریخچه موزه و موزه‌داری
وجود موزه به عنوان یک نهاد فرهنگی در هر جامعه‌ای ضروری است. فرهنگ، مفهومی جامع است که تمامی ارزش‌ها، نمادها و یافته‌های معنوی مردم را در بر می‌گیرد. موزه‌ها نقش مهم و ماندگاری در ترویج پدیده‌های اصیل فرهنگی ایفا می‌کنند و از معدود مراکزی هستند که حافظ آثار گذشتگان محسوب می‌شوند؛ آثاری که میراث‌دار هنر و تاریخ بشرند.
موزه‌های تاریخی و فرهنگی تهران
میادین تاریخی تهران
- میدان حسن‌آباد
در منطقه منیریه واقع شده و یکی از میادین تاریخی دوره قاجار است. ساختمان‌های اطراف آن به سبک خاصی توسط معمار ارمنی لئون تادوسیان طراحی شده‌اند.
- میدان حر
در گذشته با نام میدان باغشاه شناخته می‌شد. مجسمه معروف «نبرد گرشاسپ با اژدها» در مرکز این میدان نصب شده است.
نمادهای شهری تهران
- برج آزادی
این برج در سال ۱۳۵۰ به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی افتتاح شد. طراحی معماری آن ترکیبی از سبک‌های هخامنشی، ساسانی و اسلامی است. برج دارای فضاهایی همچون نگارخانه، کتابخانه، موزه، و سالن‌های نمایش است.
- برج میلاد
برج میلاد با ارتفاع ۴۳۵ متر، ششمین برج بلند مخابراتی جهان است. این برج شامل بخش‌هایی مانند سکوی دید باز، رستوران گردان، گالری هنری و موزه انقلاب اسلامی است و به عنوان نماد مدرن شهر تهران شناخته میشود.
مراکز فرهنگی و هنری تهران
- تالار وحدت
تالار وحدت که پیش از انقلاب “تالار رودکی” نام داشت، در سال ۱۳۴۶ افتتاح شد. این تالار محلی برای اجرای اپرا، باله و موسیقی کلاسیک است و در خیابان حافظ تهران واقع شده است. - تئاتر شهر
بزرگ‌ترین مجموعه تئاتری ایران که در سال ۱۳۵۱ افتتاح شد. طراحی آن توسط مهندس علی سردار افخمی انجام شده و نمایش‌نامه «باغ آلبالو» از چخوف نخستین نمایشی بود که در آن اجرا شد.
مجموعه‌ها و اماکن خاص
- شهرك سینمایی غزالی
این شهرك در سال ۱۳۵۸ توسط علی حاتمی ساخته شد و بازسازی فضاهای شهری قدیمی تهران مانند لاله‌زار، میدان توپخانه و گراند هتل در آن انجام شده است. از این مجموعه در تولید بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌های تاریخی استفاده شده است. - مجموعه ورزشی آزادی
واقع در غرب تهران، بزرگ‌ترین مجموعه ورزشی کشور است که شامل استادیوم، سالن‌های ورزشی، پیست دوچرخه‌سواری، دریاچه مصنوعی و فضاهای گسترده ورزشی دیگر می‌باشد. این مجموعه به مساحت حدود ۴۶۰ هکتار یکی از مهم‌ترین مراکز ورزشی خاورمیانه به شمار می‌رود.
جمع‌بندی بازارها و بناهای تاریخی تهران
بازارها و بناهای تاریخی تهران، بخش جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی و اجتماعی این شهر هستند. از بازارهای قدیمی و پرجنب‌وجوش گرفته تا برج‌ها، قلعه‌ها و موزه‌های ارزشمند، همه و همه تصویری روشن از تاریخ، معماری و سبک زندگی گذشتگان را پیش چشم ما قرار می‌دهند. بازدید از این مکان‌ها فرصتی است برای لمس تاریخ در قلب پایتخت و آشنایی عمیق‌تر با ریشه‌های فرهنگی ایران. اگر قصد سفر به تهران دارید، حتما زمانی را به گردش در این بازارها و بناهای تاریخی اختصاص دهید تا تجربه‌ای متفاوت و ماندگار از پایتخت برایتان رقم بخورد.
| بازارها | قلعه‌ها و برج‌ها | موزه‌ها و خانه‌های تاریخی | اماکن مذهبی و نمادهای شهری |
|---|---|---|---|
| بازار تهران | برج طغرل | موزه ملی ایران | آرامگاه شاه عبدالعظیم |
| بازار تجریش | قلعه ایرج | موزه جواهرات ملی | امامزاده صالح |
| بازار بین‌الحرمین | برج شبلی (دماوند) | موزه ایران باستان | امامزاده یحیی |
| قلعه سرخه‌حصار | موزه فرش ایران | امامزاده داوود | |
| دژ رشکان | موزه هنرهای معاصر تهران | آرامگاه بی‌بی شهربانو | |
| زندان هارونیه | موزه مقدم | مرقد امام خمینی | |
| کاروانسرای دیرگچین | کتابخانه و موزه ملی ملک | کهف‌الشهدا | |
| کاروانسرای رباط کریم | باغ موزه قصر | کلیسای سرکیس مقدس | |
| کاروانسرای قصر بهرام | موزه آبگینه | میدان آزادی | |
| کاروانسرای خانات | موزه صلح تهران | برج میلاد | |
| دژ گل‌خندان | باغ فردوس | میدان حسن‌آباد | |
| تپه میل (آتشکده ری) | موزه سینما | میدان حر |
