ایران سرزمینی با تنوع اقلیمی و زیستی بی‌نظیر است. از جنگل‌های خزری گرفته تا بیابان‌های سوزان و کوهستان‌های مرتفع، هر منطقه زیستگاه گونه‌های خاصی از جانوران است. در این مقاله با انواع زیستگاه‌های پستانداران ایران، مفهوم مهاجرت، پرنده‌نگری، گونه‌های در خطر انقراض و همچنین غارهای طبیعی و تاریخی کشور آشنا می‌شویم.
زیستگاه‌های پستانداران ایران
دکتر ضیایی زیستگاه‌های پستانداران ایران را به هفت دسته اصلی تقسیم کرده است. هر کدام از این زیستگاه‌ها ویژگی‌ها و گونه‌های خاص خود را دارند.
۱. زیستگاه خزری
پستانداران این ناحیه روزها در جنگل و شب‌ها فعال‌اند.
نمونه‌ها: مرال، شوکا، سمور، ببر مازندرانی
۲. زیستگاه کوهستانی
این جانوران چربی زیادی دارند تا در سرمای کوهستان مقاومت کنند.
نمونه‌ها: بز، پلنگ، خرس
۳. زیستگاه جنگلی زاگرس
ویژگی بارز این زیستگاه پوشش گیاهی متراکم و حضور گونه‌هایی مانند سنجاب ایرانی است.
۴. زیستگاه بیشه‌زار خوزستان
پستاندارانی چون گوزن زرد ایرانی، حشره‌خور شوش و شیر ایرانی در این مناطق زندگی می‌کنند.
۵. زیستگاه بیابانی
پستانداران بیابان روزها در زیر زمین یا پناهگاه‌ها می‌مانند تا از گرما در امان باشند. کف پاهای پهن و پوشیده از مو از ویژگی‌های سازگاری آنهاست.
نمونه‌ها: روباه شنی، گربه شنی، یوز، گور ایرانی
۶. زیستگاه استپی
پستانداران استپی پاهای بلند دارند و قادر به دویدن سریع‌اند.
نمونه‌ها: آهو، دوپای فیروز
۷. زیستگاه بلوچی
پستانداران این منطقه شباهت زیادی به گونه‌های هندی دارند.
نمونه‌ها: خرس سیاه، سنجاب بلوچی
برای ارتقای مهارت‌های خود در صنعت گردشگری و کسب مدرک معتبر، همین حالا در دوره‌های اخذ دیپلم گردشگری در آموزشگاه گردشگری نشان برتر ثبت‌نام کنید و با یادگیری عملی و جامع، مسیر حرفه‌ای خود را هموار کنید!
گونه‌های در خطر انقراض در ایران
برخی از پرندگان و پستانداران ایران در معرض انقراض هستند، از جمله:
گیلانشاه خالدار
درنای سیبری
خروس کولی اجتماعی
دال پشت سفید
ویژگی‌های دوزیستان ایرانی
برای تغییر این متن بر روی دکمه ویرایش کلیک کنید. لورم ایپسوم متن ساختگی با تولید سادگی نامفهوم از صنعت چاپ و با استفاده از طراحان گرافیک است.
ویژگی‌های اصلی:
پوست برهنه، مرطوب و نرم
دو جفت اندام حرکتی
اسکلت استخوانی کامل
تخم‌گذار
تنفس از طریق شش، آبشش و پوست
نمونه‌های دوزیستان در ایران:
دوزیستان جویباری (البرز و تالش)
سمندر غارزی (شمال ایران)
سمندر کوهستانی آذربایجان
قورباغه درختی (شمال و غرب ایران)
وزغ مرمری (سیستان و بلوچستان، خراسان)
خزندگان ایران
خزندگان به‌صورت تخم‌گذار، زنده‌زا یا تخم‌زنده‌زا هستند.
نمونه‌های شاخص:
- کروکودیل تالابی و تمساح پوزه‌عقابی در سیستان‌وبلوچستان
- لاک‌پشت دریایی پوزه‌عقابی، لاک‌پشت سبز و لاک‌پشت چرمی در خلیج فارس و دریای عمان
- کفچه‌مار، مار کبری (در خراسان، مازندران، گلستان، سمنان)
- افعی دماوندی و افعی پلنگی (در استان‌های مرکزی، اصفهان، سیستان‌وبلوچستان)
تعریف غار و نحوه تشکیل آن
غار، فضای زیرزمینی طبیعی است که به سطح زمین راه دارد و ممکن است بر اثر فرایندهای طبیعی یا انسانی ایجاد شده باشد.
نحوه تشکیل غارها
ابتدا بر اثر انقباض و انبساط سنگ‌ها و شکستگی‌های سطح زمین، شکاف‌هایی ایجاد می‌شود. سپس با نفوذ آب‌های اسیدی حاصل از بارش و واکنش دی‌اکسیدکربن با سنگ آهک، فضاهای خالی شکل گرفته و غار پدید می‌آید.
انواع غارهای ایران
غارهای ایران از نظر شکل‌گیری به هفت گروه تقسیم می‌شوند:
۱. غارها و چاه‌های طبیعی
فضاهای زیرزمینی در امتداد شکستگی‌های پوسته زمین.
نمونه‌ها: چاه بگلیجه، غار علیصدر
۲. غارهای طبیعی و تاریخی
غارهایی که در گذشته سکونتگاه انسان‌ها بوده‌اند.
نمونه‌ها: غار کرفتو، غار آبزا (بیستون)
۳. غارهای دست‌کند
غارهایی که توسط انسان‌ها در دل صخره‌ها ساخته شده‌اند.
نمونه: غار قلعه‌جوق
۴. نهانگاه‌های زیرزمینی
شبکه‌ای از اتاق‌ها و چاه‌ها که برای پناه انسان‌ها در زمان حمله دشمن ساخته می‌شدند.
نمونه‌ها: نهانگاه کسب و ننج (ملایر)
۵. چاه‌های آهک‌ساخته
بر اثر رسوب‌گذاری چشمه‌های بی‌کربنات شکل گرفته‌اند.
نمونه: چاه باباگرگر (ساوه)
۶. غارهای فرسایش‌ساخته
در اثر فعالیت‌های فرسایشی آب یا باد ایجاد شده‌اند.
نمونه‌ها: غار اردل، غار ایوب
۷. غارهای ماگماساخته
بر اثر تماس مواد مذاب با سنگ‌های آهکی و آزاد شدن گازها ایجاد می‌شوند.
نمونه: غار کان‌گوهر (بوانات فارس)
اگر به تجربه و یادگیری حرفه‌ای در طبیعت علاقه‌مند هستید، هم‌اکنون در دوره آموزش گردشگری طبیعت‌گردی و اکوتوریسم در آموزشگاه گردشگری نشان برتر ثبت‌نام کنید و با راهنمایی اساتید مجرب، مهارت‌های عملی و علمی طبیعت‌گردی را فرا بگیرید!
فضاهای درونی غار
دهلیز: مسیر باریک و خمیده
دالان: راهرویی قابل عبور ایستاده
تالار: فضای بزرگ با سقف بلند
دخمه: اتاق کوچک با یک ورودی
غارسنگ‌ها و انواع آن‌ها
غارسنگ‌ها (Speleothems) سنگ‌هایی هستند که پس از شکل‌گیری غار، در اثر چکیدن آب‌های غنی از بی‌کربنات کلسیم شکل می‌گیرند.
انواع غارسنگ‌ها
استالاگمیت (چکیده): از کف غار به‌سمت بالا رشد می‌کند.
نمونه: غار کتله‌خور، غار کهکاستالاکتیت (چکنده): از سقف غار به پایین آویزان می‌شود.
نمونه: غار علیصدر، غار پروا
مهم‌ترین غارهای ایران
غار علیصدر (همدان): یکی از بزرگ‌ترین غارهای آبی جهان
غار کتله‌خور (زنجان): غاری آهکی با ساختارهای دیدنی
غار مغان (خراسان رضوی): از غارهای باستانی شمال شرق ایران
غار رودافشان (فیروزکوه): دارای بزرگ‌ترین دهانه غار ایران
غار چال‌نخجیر (دلیجان): اثر طبیعی ملی
غار کبوتر (مراغه): از غارهای تاریخی و مهم خاکستری جهان
غار نیاسر (اصفهان): احتمالاً نیایشگاه دوران ساسانی
| نوع غار | ویژگی‌ها | نمونه غارها |
|---|---|---|
| غارها و چاه‌های طبیعی | در امتداد شکستگی‌های پوسته زمین و بر اثر فرایند غارزایشی ایجاد می‌شوند. | چاه بگلیجه، غار علیصدر |
| غارهای طبیعی و تاریخی | غارهای طبیعی که در گذشته محل سکونت یا پناهگاه انسان‌ها بوده‌اند. | غار کرفتو، غار آبزا (بیستون) |
| غارهای دست‌کند | به‌صورت مصنوعی توسط انسان در دل صخره‌ها ساخته شده‌اند. | غار قلعه‌جوق |
| نهانگاه‌های زیرزمینی | شبکه‌ای از راهروها و چاه‌ها که برای پناه مردم در زمان خطر ساخته شده‌اند. | نهانگاه کسب و ننج (ملایر) |
| چاه‌های آهک‌ساخته | بر اثر رسوب‌گذاری چشمه‌های دارای بی‌کربنات و فرایند زایش از پایین به بالا تشکیل می‌شوند. | چاه باباگرگر (ساوه) |
| غارهای فرسایش‌ساخته | در اثر فرسایش آب یا باد در سنگ‌های آهکی یا آتشفشانی شکل می‌گیرند. | غار اردل، غار ایوب |
| غارهای ماگماساخته | بر اثر تماس مواد مذاب (ماگما) با سنگ‌های آهکی و آزاد شدن گازها در پوسته زمین تشکیل می‌شوند. | غار کان‌گوهر (بوانات فارس) |
جمع‌بندی
ایران با تنوع جغرافیایی خود زیستگاه انواع گونه‌های جانوری و غارهای طبیعی است. شناخت این زیستگاه‌ها و آثار طبیعی، ما را با زیبایی‌ها و اهمیت حفاظت از طبیعت کشورمان آشنا می‌کند.
سوالات متداول درباره غارهای ایران
1. معروف‌ترین غار ایران کدام است؟
غار علیصدر در همدان معروف‌ترین و بزرگ‌ترین غار آبی جهان است که با قایق در آن حرکت می‌کنند و از جاذبه‌های اصلی گردشگری ایران محسوب می‌شود.
2. بهترین زمان برای بازدید از غارها چه فصلی است؟
بهترین زمان معمولاً بهار و تابستان است، زیرا دمای درون غارها خنک‌تر از محیط بیرون است. در مناطق گرم، حتی پاییز نیز گزینه‌ی خوبی محسوب می‌شود.
3. آیا ورود به همه غارهای ایران برای عموم آزاد است؟
خیر. برخی غارها مانند غار کتله‌خور یا علیصدر گردشگری و ایمن‌سازی شده‌اند، اما ورود به غارهای طبیعی و بکر تنها با راهنمای حرفه‌ای مجاز است.
4. چه وسایلی برای بازدید از غار لازم است؟
چراغ‌قوه یا هدلامپ، کفش مناسب، لباس سبک و مقاوم در برابر رطوبت، آب آشامیدنی و در صورت طولانی بودن مسیر، تجهیزات ایمنی از جمله کلاه ایمنی.
5. آیا غارها فقط جاذبه طبیعی هستند یا اهمیت تاریخی هم دارند؟
بسیاری از غارها علاوه بر ارزش طبیعی، آثار باستانی و نقوشی از انسان‌های اولیه دارند؛ مانند غار کمربند و غار هوتو در مازندران که محل کشف ابزارهای پیش‌تاریخی بوده‌اند.
